Sokal - historia i dzień dzisiejszy miasta i rejonu

NN · Gość

Ziemie polskie pod okupacją radziecką.

Na ziemiach polskich zajętych przez Związek Radziecki wprowadzona została administracja państwa okupacyjnego. Rozpoczęły się aresztowania i deportacje ludności. Powstawały jednocześnie zalążki polskiego ruchu oporu. Tereny dawnej II Rzeczypospolitej zajęte przez ZSRR liczyły 201 tys. km². Było to ponad 50% jej przedwojennego obszaru z 13 milionami mieszkańców. Józef Stalin nie realizował, tak jak Hitler otwarcie polityki kolonizacji, próbował stworzyć pozory choćby praworządności.

Z tego też względu 22 października 1939 r. zostały przeprowadzone wybory do narodowych zgromadzeń Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi. Wybory i ich wynik sfałszowano. Można było oddać głos tylko na jedną listę - komunistyczną. Nazwiska kandydatów wysunęły wyborcze komitety ze Lwowa i Białegostoku, które powołała już radziecka administracja. Głosowanie odbyło się w atmosferze terroru i zastraszania. Frekwencja miała rzekomo wynieść 90%. 27 października 1939r. wybrano lwowskie zgromadzenie narodowe, a dwa dni później zgromadzenie białostockie.

Zwróciły się one do Rady Najwyższej ZSRR z prośbą o włączenie tych terenów do Związku Radzieckiego. Rada Najwyższa oczywiście nie miała żadnych przeciwwskazań i 1 listopada 1939 r. Zachodnią Ukrainę wcielono do Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, a 2 listopada podobnie - Zachodnia Białoruś została przyłączona do Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Wbrew konwencji haskiej z 1907 r. wszyscy mieszkańcy tych ziem otrzymali radzieckie obywatelstwo.

Celem Józef a Stalina była sowietyzacja przyłączonych ziem polskich. Rozpoczęto jej realizację systematycznie. Oddziały Armii Czerwonej, wkraczając na ziemie polskie rozrzucały ulotki propagandowe, w których wzywano do rozprawy z właścicielami ziemskimi, polskimi urzędnikami, oficerami i księżmi. Władze okupacyjne wykorzystywały antagonizmy istniejące między warstwami społecznymi i konflikty o charakterze narodowościowym. Do współpracy z Sowietami chętnie przystępowali Ukraińcy i Żydzi. Zorganizowana została sieć tajnej policji, która śledziła wszelkie akcje o charakterze antyradzieckim. Sposoby działania policji ZSRR były odmienne niż niemieckiej.

Jeśli ta ostatnia próbowała zniszczyć wszystko co polskie i złamać w ten sposób opór społeczny, to radziecka szukała w tym "pomocników" wśród narodowości zamieszkujących ziemie polskie. Antagonizowała ze sobą różne grupy społeczne, by rozbić jedność Polaków. To właśnie oni byli najbardziej represjonowani przez Sowietów. To ich masowo dotknęła polityka deportacji. Do czerwca 1941 r. wywieziono 1500 tys. osób z kresów wschodnich. W momencie wkraczania Armii Czerwonej rozstrzelano wielu polskich oficerów i urzędników.

Aresztowano tysiące ludzi. Każdy polski urzędnik, oficer czy policjant zasłużył w oczach władz radzieckich na wysoką karę, za służbę państwu polskiemu. Obiektem prześladowań stał się Kościół i duchowni katoliccy. Świątynie były palone, cmentarze niszczone. Zamknięto około 400 kościołów. Nakładano na nie wysokie podatki, których nie mogły spłacić więc same likwidowały się albo władze sowieckie je zamykały. Walczono nie tylko z katolickim kościołem, ale także obiektem prześladować była unicka i prawosławna cerkiew.

Zamykano seminaria i klasztory. Aresztowano 1000 księży. Osadzano ich w więzieniach bądź zsyłano do obozów. Według władz radzieckich każdy mógł stać się wrogiem systemu, jeśli sprzeciwił się ideologii i prowadzonej polityce. Mógł to być nawet pisarz, który napisał utwór sprzeczny z wartościami reprezentowanymi przez komunizm. Z jednej strony okupanci radzieccy niszczyli wszystko co polskie, ale jednocześnie próbowali zachować pewne pozory. Zezwolono na otwarcie uniwersytetów i szkół. Ale ich program poddany został ścisłej kontroli. Usunięto ze szkolnych programów naukę języka polskiego, historii i geografii. Podobnie stało się z religią. Wydziały teologiczne oraz kilka katedr humanistycznych dwóch uniwersytetów Jana Kazimierza we Lwowie i Stefana Batorego w Wilnie zostały zlikwidowane. Kontrolę sprawowano nad kadrą profesorską, bacząc na ich lojalność wobec nowych władz.

Tych, którzy próbowali się przeciwstawić aresztowano. Prasę poddano cenzurze. Każdy nowy tytuł, który się ukazywał, każde teatralne przedstawienie, audycja radiowa musiała zostać sprawdzona. Ponadto te środki masowego przekazu wykorzystywano do szerzenia komunistycznej propagandy. Zmiany zachodziły także w gospodarce. Podobnie jak to miało miejsce w ZSRR zlikwidowano własność prywatną. Jej istnienie, zgodnie z ideologią, było niedopuszczalne. Zastąpiono ją własnością wspólną, państwową.

Na wsi prowadzono kolektywizację. Przejmowano na własność chłopskie gospodarstwa, tworząc kołchozy. Mienie osób, deportowanych w głąb Związku Radzieckiego przechodziło na własność państwa. Ponadto ogromna część mienia polskiego padła ofiarą rabunku dokonanego przez żołnierzy Armii Czerwonej. 24 grudnia 1939 r. przymusowo wymieniono walutę polską na sowiecką. To dodatkowo przyczyniło się do zubożenia Polaków.

Do Związku Radzieckiego wywieziono urządzenia techniczne, wyposażenia fabryk, ale także surowce, drewno, żywność, ropę i inne. Wywóz towarów doprowadził do tego, że brakowało na rynku wielu artykułów o podstawowym znaczeniu. Można je było nabyć w minimalnych ilościach, oraz na czarnym rynku lub wyczekując w ogromnych kolejkach.

Okupacja radziecka pochłonęła pół miliona ofiar. Jej wyróżnikiem stał się chroniczny brak żywności, masowe deportacje i wywózki oraz polityka wynaradawiająca. Niszczono polską państwowość i próbowano podporządkować ideologii komunistycznej życie Polaków. Głównego wroga upatrywano w ziemiaństwie i właścicielach fabryk. Była to grupa uciskająca tych najbiedniejszych, czyli chłopów i proletariat. Na rzecz Związku Radzieckiego zostały przejęte dzieła sztuki. Zniszczono archiwa polskie i biblioteki.

Zagrabiono cenne prywatne kolekcje. W wyniki masowych deportacji i wywózek większość z tych obiektów była i tak skazana na zaginięcie. w momencie przesunięcia granic dawnej Rzeczypospolitej, straciliśmy, jak się później okazało na zawsze, obszary wschodnie i to co wnosiły do kultury polskiej.

Masowe deportacje polskiej ludności.

Na ziemiach polskich zajętych przez ZSRR rodzic się powoli zaczął ruch oporu. Jednak wszelkie próby oporu były od razu niszczone w zarodku. Organizacje konspiracyjne likwidowano drogą prowadzonych śledztw i aresztowań. Wiele osób trafiło do więzień i obozów pracy. Władze radzieckie stosowały politykę wspólnej, zbiorowej odpowiedzialności. Niektóre z osób nie doczekały się sądu, bowiem traciły życie rozstrzelane przez oddziały Armii Czerwonej.

Takich egzekucji dokonywano głównie w 1939 r. na funkcjonariuszach polskiej policji i żandarmerii czy na żołnierzach Wojska Polskiego. W niewoli radzieckiej znalazło się 170 tys. osób ( jest to liczba ustalona po tym jak uciekło 10 tys. jeńców, Niemcom przekazano 40 tys. a w listopadzie 1939 r. zwolniono 42 tys.). Rozmieszczono je w 139 obozach. 90 obozów spośród podanej liczby zlokalizowano na dawnych polskich ziemiach, m. in. we Frydrychówce, Monasterzyskach, Nitowie, Nowogrodzie Wołyńskim i Husiatynie.

Jeńcy w obozach, w których przebywali zmuszeni zostali do wykonywania niewolniczej pracy przy budowie mostów, dróg czy wojskowych obiektów. Józef Stalin i Biuro Polityczne Komitetu Centralnego Wszechrosyjskiej Komunistycznej Partii Bolszewików WKP(b) wydali decyzję o rozstrzelaniu polskich oficerów w lesie koło Katynia. Od kwietnia do maja 1940 r. trwały masowe wywózki i masowy mord Polaków. Zginęło wówczas 4, 4 tys. jeńców. Innym miejscem morów tym razem dokonanych przez nacjonalistów ukraińskich był Wyszniweć.

Od września 1939 do 1941 r. z miejscowości Borysław, deportowano polską ludność w głąb ZSRR. Ośrodkiem polskiego ruchu oporu na ziemiach przyłączonych do Związku Radzieckiego stał się Lwów. Podczas kampanii wrześniowej był bezskutecznie szturmowany przez Niemców. 22 września do miasta wkroczyły oddziały Armii Czerwonej. 2 tys. oficerów i 8 tys. podoficerów zostało, wbrew zawartym umowom, których Rosjanie nie dotrzymali, deportowanych. Osadzono ich głównie w obozie w Starobielsku. Lwów włączono do Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej.

Od grudnia 1939 r. trwały aresztowania i wywózki do Związku Radzieckiego inteligencji oraz Ukraińców i Żydów. Lwów był przedwojennym polskich ośrodkiem naukowym i kulturalnym. Po upadku Polski wielu pisarzy i naukowców, którzy tu zostali rozpoczęli współpracę z nowymi władzami oraz tworzyli niejako dla niej oparcie w postaci organizacji polskich komunistów.

Wydawano miesięcznik Nowe Widnokręgi oraz komunistyczny Czerwony Sztandar. Działały polskie szkoły oraz Polski Teatr Dramatyczny. Kierował nim W. Krasnowiecki. Mieszkańcy miejscowości, które zajęła Armia Czerwona byli od razu deportowani. Od września 1939 r. do 1941 r. trwały wywózki z Sokala. Wojska niemieckie i radzieckie spotkały się w Brześciu na Bugiem we wrześniu 1939 r. Od 1941 r. znalazł się pod radziecką okupacją. Miejscową ludność spotkał podobny los jak mieszkańców Sokala. Z miast znajdujących się pod władzą Sowietów wywożono mieszkańców w głąb ZSRR.

Dotyczyło to m. in. takich miejscowości jak: Białystok. Bełz, Brasław, Borysław, Brzeżany, Brody, Buczacz, Czortków, Dawidgródek, Hajnówka, Halicz, Kobryń, Kołomyja, Kowel, Krzemieniec, Lida, Łuck, Nieśwież, Mościska, Nowogródek, Podkamień, Równe, Ruś Czarna, Ruś Czerwona, Sambor, Słonim, Sokal, Stryj, Tarnopol i Zasław. San w latach 1939 - 1941 znalazł się pod okupacją sowiecką. Został podzielony na dwie części okupacyjne - radziecką i niemiecką. Z tej pierwszej przesiedlono około 7 tys. Żydów.

Po agresji ZSRR na Polskę do obozów jenieckich trafiało 400 tys. osób. Rozmieszczeni zostali w 2,5 tys. obozów znajdujących się w rejonie Archangielska, Norylska, w Kazachstanie i w Zagłębiu Donieckim. Polskich oficerów, funkcjonariuszy policji, straży granicznej i służby więziennej umieszczono w Kozielsku, Starobielsku i w Ostaszkowie. W 1940 r. zostali zamordowani.

W obozach internowania na terenach państw neutralnych znaleźli się po upadku Polski żołnierze Wojska Polskiego. Pierwsze powstały we wrześniu 1939 r. w Rumunii, na Węgrzech, Litwie, na Łotwie i w Szwecji. Przebywało w nich kilka tysięcy Polaków. Najwięcej na terenie Węgier, bo około 40 tys. i 5,4 tys. oficerów. Część osadzonych w obozach dla internowanych, w wyniku działań polskiego rządu na uchodźstwie początkowo we Francji, później w Wielkiej Brytanii, została uwolniona. Przedostali się na Bliski Wschód albo do Francji. Było to razem 40 tys. żołnierzy. Niektórzy powrócili do okupowanej Polski.

Tych, którzy pozostali w obozach wywieziono do Związku Radzieckiego lub do III Rzeszy. Część z nich zwolniono. Weszli w skład formowanych oddziałów Armii Polskiej w ZSRR pod dowództwem gen. Władysława Andersa. W wyniku rozpoczętej w czerwcu 1941 r. wojny niemiecko-radzieckiej przeprowadzono ostateczną ewakuację obozów jenieckich.

28 listopada 1939 r. mieszkańcom ziem wschodnich przymusowo nadano obywatelstwo Związku Radzieckiego. Rok później od lutego do maja trwał spis ludności. Wydano wówczas także dowody tożsamości. Represje ze strony NKWD spotykały wszystkich Polaków, niezależnie od tego do jakiej grupy społecznej należeli. To samo dotyczyło także osób innej narodowości. Do łagrów trafiła polska kadra wojskowa i urzędnicza, intelektualiści, polityczni działacze i inni.

Na początku liczba obozów pracy była niewielka. Z czasem rosła. Szczególnie od początku tak 30-tych. Łagry były nie tylko miejscem gdzie represjonowano "wrogów systemu", ale także źródłem siły roboczej. Dane z lata 1934 - 1953 mówią, że przebywało w nich 510 tys. osób (w 1934 r.), rok później już 1,2 miliona, a od 1948 r. - 2,2 miliona. Szacuje się jednak, że przez sowieckie łagry przeszło od 10 do 12 milionów ludzi. Do 1953 r. działały 53 obozy pracy, mające kilka tysięcy swoich filii i kolonii. Po zajęciu polskich ziem, nowe władze przystąpiły do realizacji swoich planów. Polityka depolonizacji i terror władz radzieckich polegał głównie na masowych wywózkach Polaków w głąb Związku Radzieckiego.

Jeszcze przed rozpoczęciem II wojny światowej w 1937 r. przeprowadzono deportację Polaków mieszkających na przygranicznych terenach Białorusi i Ukrainy do Kazachstanu. Po 17 września wysiedlono 200 tys. żołnierzy i podoficerów oraz 100 tys. wyższych dowódców Wojska Polskiego. W daniach od 8 do 10 lutego i od 13 do 15 kwietnia oraz od 20 do 30 czerwca 1940 r. Sowieci przeprowadzili trzy masowe wywózki. W czasie ich trwania do Związku Radzieckiego trafiło 780 tys. osób. Wśród tych osób były całe polskie rodziny, łącznie z dziećmi o osobami starszymi. W wyniku tych deportacji wschodnie tereny dawnej Rzeczypospolitej zostały pozbawione osób najbardziej politycznie uświadomionych, bowiem wywieziono inteligencję, kadrę urzędniczą, oficerów i właścicieli ziemskich.

W 1941 r. wywózki nadal trwały. Co prawda nabrały już innego charakteru, bowiem oprócz osób które uznano za wrogów państwa komunistycznego, objęto nim także wykwalifikowanych polskich pracowników przemysłu, rzemiosła i transportu. Deportowano ponad 300 tys. osób. Akcje były przeprowadzane przez radziecką policję polityczną - NKWD. Jak wyglądała taka wysiedleńcza akcja? Osoba miała zaledwie 15-30 minut na spakowanie swoich rzeczy.

W takiej sytuacji zabierany bagaż był w gruncie rzeczy niewielki. Cały majątek pozostawał więc na miejscu. Pod eskortą w zamkniętych, nieogrzewanych wagonach towarowych, nawet w czasie wysokich mrozów przewożono te osoby do ZSRR. Pozbawieni żywności, często w drodze umierali. Podobnie było w miejscach docelowych, w miejscach osiedlenia, także panowała wysoka śmiertelność. Głównie to były tereny Syberii i wspomnianego już Kazachstanu. Ludność Litwy i Łotwy także nie uniknęła wywózki. Stało się to na przełomie czerwca i lipca 1940 r.

Wywieziono wówczas do Związku Radzieckiego 12 tys. oficerów polskich i żołnierzy (z Litwy) i 200 oficerów (z Łotwy). Fala deportacji powtórzyły się w 1944 r. w wyniku ofensywy zimowej rozpoczętej w 1943 r. Armia Czerwona zaczęła zbliżać się do dawnych polskich ziem. Deportacje w 1944 r. dotyczyły głownie polskich dowódców Armii Krajowej (AK) i ich oddziałów, które w wyniku prowadzonej na wschodnich terenach akcji "Burza" ujawniały się wobec oddziałów sowieckich. Liczyli, że zostaną potraktowani jak gospodarze na terenach zajmowanych przez Armię Czerwoną.

Pomylili się jednak, bowiem Józef Stalin nie zamierzał się z nikim dzielić zdobyczami, a już tym bardziej z Polakami walczącymi w AK. Większość osób została wywieziona w głąb ZSRR. Było to łącznie około 100 tys. osób.

Radzieckie wywózki w czasie II wojny światowej objęły ponad 1 500 tys. osób. W tej liczbie mieści się aż 1 milion Polaków. Tak prowadzona polityka na zajętych ziemiach polskich całkowicie zmieniła ich skład narodowościowy, ale także wpłynęła na kulturalny i ekonomicznych ich charakter. Polityka rusyfikacyjna została zrealizowana. Na miejsce wysiedlanych Polaków przybywali osadnicy radzieccy ze Związku Radzieckiego. Jednak było to tylko kilkaset tysięcy osób.

Dnia 22 czerwca 1940 r. wojska niemieckie zaatakowały ZSRR. Do walki zostało wystawionych 600 tys. żołnierzy niemieckich. Do dyspozycji mieli ponad 47 tys. dział, 4 tys. czołgów, 5 tys. samolotów i 190 okrętów. Adolf Hitler, wspierany przez państwa sojusznicze i ich wojska, rozpoczął realizację planu "Barbarossa".

Świat nie wierzył w to co się działo. Jeszcze do niedawna sojusznicy teraz już wrogowie, stawali po przeciwnych liniach frontu. Hitler miał wówczas powiedzieć: Kiedy zacznie się operacja Barbarossa świat wstrzyma oddech i nic nie powie ... Józef Stalin był bardzo zaskoczony takim obrotem sprawy. Dopiero 3 lipca 1941 r. wystąpił z przemówieniem transmitowanym przez radio:

Towarzysze! Obywatele! Bracia i siostry! Wojownicy naszej armii i floty! Do Was się zwracam, przyjaciele moi!

Zdradziecka zbrojna napaść hitlerowskich Niemiec na naszą Ojczyznę, rozpoczęta 22 czerwca, trwa. Mimo bohaterskiego oporu Armii Czerwonej, mimo że najlepsze dywizje wroga i najlepsze oddziały jego lotnictwa zostały już rozbite i znalazły grób na polach bitew, wróg nadal prze naprzód, rzucając na front nowe siły. Wojskom hitlerowskim udało się zagarnąć Litwę, znaczna część Łotwy, zachodnią część Białorusi, część Ukrainy Zachodniej. Lotnictwo faszystowskie rozszerza teren działania swoich bombowców, bombarduje Murmańsk, Orszę, Mohylów, Smoleńsk, Kijów, Odessę, Sewastopol. Nad naszą Ojczyzną zawisło niebezpieczeństwo. [...]

Jeżeli chodzi o to, że niemieckie wojska faszystowskie mimo wszystko zagarnęły część naszego terytorium, tłumaczy się to głównie tym, że wojna faszystowskich Niemiec przeciwko ZSRR rozpoczęła się w warunkach korzystnych dla wojsk niemieckich i niekorzystnych dla wojsk radzieckich. Rzecz w tym, że wojska Niemiec, jako kraju prowadzącego wojnę, były już całkowicie zmobilizowane i 170 dywizji, które Niemcy rzuciły przeciwko ZSRR i ściągnęły ku granicom ZSRR, znajdowało się w stanie pełnej gotowości, oczekując jedynie sygnału do wystąpienia, gdy wojska radzieckie trzeba było dopiero mobilizować i ściągnąć ku granicom. Niemałe znaczenie miała tu również okoliczność, że faszystowskie Niemcy nieoczekiwanie i zdradziecko pogwałciły pakt o nieagresji zawarty z ZSRR w 1939 r. [...]

Może ktoś zapytać: jak mogło się zdarzyć, że rząd radziecki zdecydował się na zawarcie paktu o nieagresji z takimi wiarołomnymi ludźmi i wyrodkami jak Hitler i Ribbentrop? Czy rząd radziecki nie popełnił tu błędu? [...] Co wygraliśmy, zawierając z Niemcami pakt o nieagresji?

Zapewniliśmy naszemu krajowi półtora roku pokoju i możność przygotowania swych sił do stawienia oporu na wypadek, gdyby faszystowskie Niemcy zaryzykowały wbrew paktowi napaść na nasz kraj. Jest to wyraźny zysk dla nas i strata dla faszystowskich Niemiec. [...]

[...] Jest rzeczą konieczną, aby w szeregach naszych nie było miejsca dla utyskujących i tchórzów, panikierów i dezerterów, aby ludzie nasi nie znali lęku w walce i szli ofiarnie na naszą wyzwoleńczą Wojnę Narodową przeciwko faszystowskim ciemiężcom. [...] musimy natychmiast przestawić całą naszą pracę na tryb wojenny, podporządkować wszystko interesom frontu i zadaniom związanym ze zorganizowaniem rozbicia wroga. [...]

(cyt. za A. Patek, Z. Zblewski, Polska i świat w latach 1918 - 1993. Teksty źródłowe, tematy lekcji i zagadnienia do historii w szkole średniej, Kraków 2001, s. 137-139)

Video-Lux

Katarzyna · Gość

Ja też z jakąś nieokreśloną tęsknotą i ciekawością patrzę na Wschód...Ilu dni trzeba, żeby głębiej pooddychać tym zaczarowanym powietrzem?

Wadim · Gość

a kto jak nie Chrobry uderzał szczerbcem o ...
... wrota Kijowa? Czego tam szukał? Lubej?