Sokal - historia i dzień dzisiejszy miasta i rejonu

Sokal

.

Gwara lwowska – gwara regionalna języka polskiego używana przez mieszkańców Lwowa. Współcześnie często mylona z tzw. bałakiem lwowskich batiarów, czyli gwarą uliczną, bardzo jednak do niej zbliżoną.

.
Wg Zofii Kurzowej (Polszczyzna Lwowa i Kresów Południowo-Wschodnich do 1939 r.), a więc jeszcze przed II WŚ słowo [kacap] eksresywnie oznacza [głupiec].

Wszystkie słowniki polskie notują znaczenie inne:
1. chłop wielkoruskim (pogardliwie i z niechęcią)
2.Rosjanin (pogardliwie i z niechęcią)
3. Rosjanin z Suwalszczyzny, okolic Białej Podlaskiej, Mławy, jasła, Dąbrowy Tarn.

To samo znaczenie [Rosjanin] było w użyciu i we Lwowie, ale kacapem można było nazwać głupiego, gburowatego, źle wychowanego.

Wg wspomnianej Zofii Kurzowej [kacap] jest regionalizmem pochodzenia ukraińskiego tak jak: bajura, besztać, buńczuczny, ciumać, durny, hałastra, hamać,haratać, harmider,hepać, hołubić, szwendać się,taskać, telepać,tryndać się.

Gwara lwowska jest niewątpliwie mieszanką językową, ale ograniczanie jej do dwóch języków jest co najmniej nieporozumieniem. Pamiętajmy, że gwarą posługiwała się ludność niewykształcona, z przedmieść Lwowa lub okolicznych wsi,Polacy i Ukraińcy, a także tzw. batiarzy z przedmieścia łyczakowskiego.

Sokal

.

Zagadnienie granicy pomiędzy etnosami lechickim i ruskim

Dotąd nie wiadomo jak przebiegała pierwotna granica południowo-wschodnia pomiędzy plemionami lechickimi (Lędzianie) i ruskimi.

Przyjmuje się, że element zachodniosłowiański (lechicki) obejmował swym zasięgiem tereny pomiędzy górnym i środkowym Sanem, górnym i częściowo środkowym Bugiem.
Na wschodzie enklawy zachodniosłowaińskie przekraczały Bug sięgając po rzekę Styr. Na południowym wschodzie stare nazwy o proweniencji zachodniosłowiańskiej znajdują się w dorzeczu Dniestru i jego licznych dopływów. Tereny te pierwotnie zachodniosłowiańskie uległy rutenizacji w wyniku trzech procesów :

- akcji deportacyjnej Jarosława Mądrego podjętej w latach 30-tych XI stulecia
- działalności kościoła prawosławnego po schizmie w roku 1054, która polegała na asymilacji ludności na korzyść Rusi Kijowskiej
- osiedlania się ludności ruskiej uchodzącej przed niewolą z głębi Ukrainy po najeździe mongolskim w XIII stuleciu.

Scalenie w XIV stuleciu terenów między Sanem, Bugiem i Dniestrem z Koroną Polską uruchomiło proces napływu na nie ludności z sąsiedniej Małopolski i następującej w ślad za tym repolonizacji bądź polonizacji.

Geneza dialektu

Dialekt ten powstawał stopniowo od roku 1387 tzn. od scalenia Rusi Czerwonej z Koroną Polską. Pierwsze zabytki spisane w nim pochodzą z XV stulecia (ortyle magdeburskie spisane pomiędzy 1440 a 1460 rokiem pod Lwowem). Powstał on z nałożenia się dialektu małopolskiego na substrat ruski (ukraiński), co wiązało się z długotrwałym napływem ludności małopolskiej na tereny ruskie od końca XIV do trzeciej ćwierci XVIII stulecia.

Po ustanowieniu w roku 1434 przez Władysława III Jagiellończyka województw ruskiego i podolskiego oraz wprowadzeniu na ich obszarze prawa polskiego nastąpiło rozprzestrzenienie się kultury oraz mowy polskiej wśród pierwotnie ruskiej magnaterii, średniej oraz drobnej szlachty, patrycjatu miejskiego oraz członków miejskich cechów rzemieślniczych.

Dzięki temu procesowi dialekt południowokresowy poszerzył swą bazę społeczną wśród warstw szlacheckiej i mieszczańskiej. W drugiej połowie XIX wieku w największych miastach takich jak Lwów wytworzyła się pośród inteligencji na bazie rozwijającego się od XIV wieku dialektu regionalnego gwara warstw wykształconych czyli kulturalna gwara miejska (gwara lwowska), natomiast pośród biedoty i robotników gwara plebejska (bałak) używana przez niższe warstwy społeczne, a następnie częściowo przejęta przez warstwy wykształcone.

Rozmieszczenie dialektu południowokresowego miało charakter wyspowy ponieważ dialekt ten w przeciwieństwie do dialektu północnokresowego nie wytworzył gwar ludowych. Masy chłopskie pozostały przy języku ukraińskim dzięki rozwiniętemu rodzimemu nacjonalizmowi podsycanemu przez władze austriackie.

Liczne rozsiane we wschodniej Galicji wyspy języka polskiego reprezentowały inną wiejsko-prowincjonalną odmianę dialektu południowokresowego z o wiele silniejszymi wpływami języka ukraińskiego będące mieszaniną różnych elementów dialektologicznych: małopolskiego, wielkopolskiego, mazowieckiego i śląskiego. Tak więc pod pojęciem dialektu południowokresowego rozumiemy kilka odmian języka:

- historyczny dialekt południowokresowy istniejący wiekach XIV-XVIII, - był to dialekt stary i mający moc asymilacyjną, gdyż spowodował polonizację szlachty i mieszczaństwa na Rusi Koronnej; powstawał jako odmiana polszczyzny literackiej z silnymi wpływami małopolskimi i pewnymi interferencjami języka rusińskiego

- dialekt kulturalny Lwowa istniejący w wiekach XIX-XX, był odmianą i sukcesorem południowokresowego dialektu historycznego, posiadał moc asymilacyjną

- bałak czyli język plebejskiej części ludności Lwowa, oddziaływał on na dialekt kulturalny i posiadał moc asymilacyjną, powodował polonizację napływającej do Lwowa ukraińskiej ludności chłopskiej
odmiana wiejska i prowincjonalna języka - o płynnej normie, silnie zmodyfikowana przez wpływ ukraiński oraz będąca mieszaniną polskich dialektów etnicznych, w różnym stopniu zbliżona do ukraińskiego i nie posiadająca mocy asymilacyjnej,ulegająca silnie wpływom ludowych gwar rusińskich.

Jest rzeczą charakterystyczną, że polska kolonizacja chłopska na Ukrainie dawała odmienne efekty niż polska kolonizacja szlachecka. Ludność pochodząca z kolonizacji chłopskiej ulegała częściowej lub całkowitej rutenizacji językowej. Kolonizacja szlachecka przeciwnie prowadziła do polonizacji ziem ruskich.

Znaczenie dialektu

W okresie od XVI do połowy XVIII wieku oraz w okresie II RP dialekt południowokresowy wywarł wpływ na kształtowanie się polskiego języka literackiego. W kręgu oddziaływania dialektu południowokresowego znajdowała się znaczna część polskich pisarzy okresu Odrodzenia, pisarze z tzw. ukraińskiej szkoły poetów oraz Aleksander Fredro.

Najbardziej złożoną gwarą dialektu południowokresowego była gwara lwowska i to ona wywarła znaczny wpływ na polszczyznę literacką w okresie autonomii galicyjskiej i II RP. Repatriacja większości ludności z kresów połudnowo-wschodnich w latach 1944-1946 doprowadziła do zniszczenia skupisk ludności mówiącej tym dialektem. Obecnie jest on używany w nielicznych społecznościach polskich na Ukrainie i grozi mu stopniowy zanik.
.

Sokal

.
.
Z.Kurzowa (cyt.wyżej) podaje w swojej pracy słownik ponad 800 haseł jednowyrazowych i 140 frazeologizmów. Nie jest to lista zamknięta. Na pewno można ją powiększyć o słownictwo pochodzenia niemieckiego, ruskiego, żydowskiego i żargonowo złodziejskiego (czyt. bałaku batiarów) z elementami ekspresywno – emocjonalnymi (czyt. niewerbalnymi).
Podane niżej przykłady pochodzą ze źródeł pisanych – Dialogów Szczepka i Tońka oraz z rękopiśmiennych wierszy o Lwowie Witolda Szolgini, a także tekstów pisanych i mówionych pochodzących od rodziny autorki.

Zacznijmy od słów BAŁAK i BATIAR –

BAŁAK – mowa, rozmowa, opowiadanie (czasownik – bałakać) – we Lwowie wyraz używany potocznie w gwarze miejskiej, w dialekcie kulturalnym z nacechowaniem emocjonalno-stylistycznym.

BATIAR - rzadziej „baciar” lub „baciarz” – andrus, łobuz, ulicznik. Bardziej pejoratywnie: awanturnik, pijak, włóczęga, leń, oprych, nicpoń, hulaka. Pierwowzorem jest węgierskie słowo „betya’r” – włóczęga, człowiek poza prawem. Uważa się , że z postacią BATIAR łączyło się dodatnie nacechowanie emocjonalne, z BACIARZ – zdecydowanie pejoratywne. BATIARNIA - hołota, gawiedź. BATIARÓWKA – czapka batiara , oprychówka. (str.139-140)

.

Sokal

.
.
Warto zwrócić uwagę, że na terenie Wschodniej Galicji mieszkańcy nie mieli wyraźnego poczucia przynależności narodowej, tylko - religijnej. Potwierdzają to oficjalne dokumenty personalne, w których , obok danych personalnych wpisywano: wyznanie i języki , np. polski, ruski.

Proszę zwrócić uwagę na to, że nie wpisywano języka ukraińskiego, bo takowego nie nauczano ani w szkołach podstawowych , ani w średnich. Owszem, coraz bardziej popularne stawały się określenia UKRAIŃSKI w nazwach stowarzyszeń zakładanych na terenie Wschodniej Galicji przez przybyszów z ziem ukrainnych czyli spoza Rzeczpospolitej.

Po II wojnie , ze względów poprawnościowych politycznie Rusinów zaczęto nazywać Ukraińcami, obejmując tą nazwą zdarzenia z okresów wcześniejszych. Tak też postąpiła Zofia Kurzowa i tak postępują do dzisiaj badacze i politycy ukraińscy i polscy.

.

Sokal

Władysław Pitak :

Z bałaku lwowskiego wyodrębniłem bałak batiarów - złodziejaszków, rozrabiaków, bandytów, prostytutek, itp. W tym kontekście użyłem określenia "grypsera" - język kiedyś więzienny tzw. kmina (język grypsujących, nazywanych ludźmi) oraz język zwykły – tzw. frajerów. Przy okazji - od kilkunastu lat grypsera staje się powszechniejsza wśród młodzieży ( tatuaże, zachowania, język werbalny i niewerbalny).

Dla mnie ( jestem językoznawcą i logopedą medialnym) język, którym się posługujemy funkcjonuje w warstwach: werbalnej (mowa i pismo), niewerbalnej (ekspresja głosu, mimika i gestykulacja oraz mowa ciała ( postawa, ubiór, znaki szczególne, tatuaże, zachowania).

,

Sokal

.

Faktem jest , że dzisiaj wiele zagadnień lingwistycznych jest przedmiotem badań m.in. psychologii behawioralnej , kilku działów logopedycznych (m.in. neurologopedia, surdologopedia, logorytmika) , a także Public Relations i nowoczesnego teatru i filmu.

Kilka tygodni temu otrzymałem wiadomość od jednego z profesorów na wydziale pedagogicznym (katedra pedagogiki korekcyjnej i inkluzji) Lwowskiego Uniwersytetu, że chcą uczyć przyszłych logopedów i defektologów wg nowego spojrzenia (nie "radzieckiego") na ową tematykę z chęcią współpracy ze specjalistami z Polski. Serdecznie pozdrawiam.

WPitak · Gość

.

Pod koniec wojny wypędzono nas ze Lwowa do Wrocławia i często słyszałem, jak w domu rodzice rozmawiali gwarą , ale w mieście i w rozmowach z sąsiadami starali się posługiwać potocznym językiem polskim.
Pamiętam takie określenia i zwroty:

Kiedy do sąsiadki przychodził w odwiedziny jej znajomy, to rodzice nazywali go absztyfikantem. Kiedy wybierali się w niedzielę do kościoła, to tata zakładał ancug i pytał o krawatkę do ancuga.

Kiedy z bratem jako dzieci coś nabroiliśmy, to rodzice nas besztali od bachorów abo bękartów i kazali na ulicy robić rejwach abo do ogrodu rwać chabazie i badyle.

Kiedy urodziła się młodsza siostra, to ją wołali chojci-chojci, a potem ją ciumkali. Pamiętam, że w szkole podstawowej i liceum graliśmy z kolegami w cymbergaja.

.

WPitak · Gość

.

Z.Kurzowa (cyt.wyżej) podaje w swojej pracy słownik ponad 800 haseł jednowyrazowych i 140 frazeologizmów. Nie jest to lista zamknięta. Na pewno można ją powiększyć o słownictwo pochodzenia niemieckiego, ruskiego, żydowskiego i żargonowo złodziejskiego (czyt. bałaku batiarów) z elementami ekspresywno – emocjonalnymi (czyt. niewerbalnymi).

Podane niżej przykłady pochodzą ze źródeł pisanych – Dialogów Szczepka i Tońka oraz z rękopiśmiennych wierszy o Lwowie Witolda Szolgini, a także tekstów pisanych i mówionych pochodzących od rodziny autorki.

Zacznijmy od słów BAŁAK i BATIAR –

BAŁAK – mowa, rozmowa, opowiadanie (czasownik – bałakać) – we Lwowie wyraz używany potocznie w gwarze miejskiej, w dialekcie kulturalnym z nacechowaniem emocjonalno-stylistycznym.

BATIAR - rzadziej „baciar” lub „baciarz” – andrus, łobuz, ulicznik. Bardziej pejoratywnie: awanturnik, pijak, włóczęga, leń, oprych, nicpoń, hulaka. Pierwowzorem jest węgierskie słowo „betya’r” – włóczęga, człowiek poza prawem.

Uważa się , że z postacią BATIAR łączyło się dodatnie nacechowanie emocjonalne, z BACIARZ – zdecydowanie pejoratywne. BATIARNIA - hołota, gawiedź. BATIARÓWKA – czapka batiara , oprychówka. (str.139-140)
.

WPitak · Gość

.

Jeszcze kilka wyrazów z gwary lwowskiej, do dzisiaj te wyrazy i zwroty są używane w potocznej polszczyźnie,np.

FAJNY = dobry, pierwsza klasa,

GADAĆ = mówić, rozmawiać,

GRABA = ręka,(ale masz wielkie graby, szpanuj graby, kryj graby - na pożegnanie),

GRYPSAĆ= pisać (siadaj i pisz, bu cienki jexdy,,, grypsaj. W żargonie złodziejskim : grypsać ,grypsować, grypsić.

HACZYK = pogrzebacz (haczyk leży koło pieca, haczkiem popraw w piecu). HAJCOWAĆ = palić, HAJCER=pomocnik maszynisty,palacz ( naszym wenglim hajcuju, maszynista już wszedł do hajcowni).

HAJTY, HAJTI = w zwrotach do dzieci zawołanie zapowiadające wyjście z domu na spacer (Zulisia pójdzie hajti) inne formy tego zawołania: hajtu, hajtuś, hajciu, hajci,) .

HAŁASTRA = gromada, zbieranina, pospólstwo (poszli tam cała hałastrą, hałąstra w zbiegowisku prym wiodła).

HAMAĆ = jeść ( w zwrotach do dzieci: hamaj łądnie, hamaj.

HANDRYCZYĆ SIĘ = sprzeczać się prowadzić utarczki, targować się ( matka z córką handryczyły się o pieniądze, ).

HARATAĆ = bić,rozbijać, tłuc, ( Łuń z Romkiem haratali się do krwi, haratał wszystko co było po drodze, haratać w gałę, wrócił cały poharatany)

@

Jacek Lutobor Kiprian

Baciarzyć - rozrabiać, grandzić, z ruska - kozaczyć
Sypnąć Chwałę (Sicz) - zdradzić przyjaciół, ferajnę
Kosior - ostry cwajger, z nożem
Urke (ksywka) - książę złodziei
Urke Siczy - szef grupy złodziei drobnych
Falanga - grupa kilku siczy do jednej grandy
Granda szpryng - duża "robota" złodziejska
Ćmok - pijak, słaby charakter niewart zaufania
Cymbał - przygłup
Niefartny - pechowy
Odbić koszenie frajerów - ponowić kradzież
Brać szacun u ludzi - zdobywać szacunek złodziei
Ferajna, sicz, hanza - grupa, dzielnica, banda na gryps (dawniej wezwanie na granda szpryng)
Dintojra - zemsta złodziejska przez zadanie niehonorowej śmierci winnemu
Kimać, zakimać - schować się, ukryć przed cynglami (policją kryminalną)
Iść na Św. Dyzmę (z fartem) - ryzykować: po blacie, szpryngu, grandzie, żylecie, bajtlu, przewałce - na robocie złodziejskiej
Bajer - adwokat - także kłamstwo (kit)
Fagas - lokaj, sługa, totumfacki, do poruczeń
Frajer - nie złodziej, nie godny miru (szacunku), nie swój
Zawinąć - ukraść nieuzbrojoną ręką
Kumać, czaić bakał - rozumieć mowę
Klawisznik - złodziej wytrychowy
Klawisznik na paskę - złodziej robiący wytrych bez wzorca klucza, na zamek, na kasztela
Latawica - "przechodnia" panna

to taka tam próbka z pamięci na szybko, Legnickie Zakaczawie pełne było Lwowskiego bałakania...